Wat te doen met een middeleeuwse kogge die zeshonderd jaar in het water heeft gelegen? Het houten schip gewoon laten opdrogen gaat niet. Permanent nat houden en secuur de luchtvochtigheid verminderen is het devies – en dat drie tot vier jaar lang. ‘Het wordt een beetje spelen met de variabelen.’
tekst ir. Judith Robbe
Op het terrein van het Nieuw Land Erfgoedcentrum in Lelystad staat een grote hal achter bouwhekken te glimmen in het waterige lentezonnetje. Een pad om bij de ingang te komen is er nog niet; het grijze bouwwerk, 35 m lang, 15 m breed en 10 m hoog, is officieel ook nog niet opgeleverd.
Binnen in de hal ligt de vloer, ondanks het droge weer buiten, vol met grote plassen water. Het lijkt alsof er net een brand is geblust. Het zwartgeblakerdscheepswrak in het midden van de ruimte druipt nog na.
Het wrak is echter niet verbrand, maar heeft zeshonderd jaar op de bodem van de IJssel gelegen.
Vier jaar geleden stuitte Rijkswaterstaat tijdens werkzaamheden voor het programma Ruimte voor de Rivier IJsseldelta bij toeval op de restanten van een middeleeuwse kogge, een vrachtschip uit de eerste helft van de vijftiende eeuw dat bulkgoederen vervoerde naar de Hanzesteden aan de Noord- en Oostzee.
Pas een paar maanden geleden is het bij Kampen boven water gehaald en vervolgens naar dit speciaal gebouwde conserveringsstation gebracht.
Elk uur besproeien we het wrak om zo uitdroging te voorkomen
‘Elk uur besproeien we het wrak om het hout goed nat te houden en zo uitdroging te voorkomen’, vertelt hoofd conservering drs. Laura Koehler. ‘Door het eeuwenlange verblijf op de rivierbodem is het hout verzadigd geraakt met water. Het hout moet langzaam van binnen naar buiten drogen. Gaat het te snel, dan droogt alleen de buitenkant op, waardoor het vocht binnenin niet meer weg kan. Daardoor kan het hout gaan scheuren en aan de buitenkant kunnen barstjes ontstaan – en dat gebeurt al snel.’
Daarom is de kogge vanaf het moment dat hij boven water kwam voortdurend besproeid, ook tijdens het vervoer van Kampen naar Lelystad. ‘Alleen tijdens het laatste stukje over land naar het conserveringsstation konden we niet sproeien. Het was toen – helaas – mooi weer en de gevolgen daarvan waren dan ook meteen te zien. Op de plaatsen waar het hout al een beetje begon te drogen, werd de kogge lichtgrijs.’
Mist
In de hal zitten op acht plaatsen op vier verschillende hoogtes sproeiers, die elk uur om de beurt twee minuten sproeien. Naast de sprinklerinstallatie is er ook een vernevelingsinstallatie aangebracht. ‘Die kan de ruimte in korte tijd volledig in mist hullen. Dat doen we als de luchtvochtigheid onder de 90 % komt.’
Ik krijg thuis een melding op mijn telefoon als er iets aan de hand is
Het computergestuurdeberegeningssysteem is op afstand te volgen. ‘Ik krijg thuis een melding op mijn telefoon als er iets aan de hand is, bijvoorbeeld als er een tank bijna leeg is, zodat we meteen kunnen ingrijpen.’
Het gebruikte water wordt opgevangen en weer teruggepompt naar de tanks van het sproeisysteem.
Gat
De IJsselkogge, vernoemd naar zijn vindplaats, staat in het conserveringsstation nog in zijn transportframe. Ook de rode en gele banden van het hijsframe zijn nog te zien. ‘Het frame dwingt het wrak om in deze
vorm te blijven. Het schip kan, ook na restauratie, nooit meer op zichzelf staan. Het zou door zijn eigen gewicht in elkaar storten. Natuurlijk kan het straks wel een mooier en minder zichtbaar frame krijgen.’
Het schip is met 20 m lang en 8 m breed niet groot, maar het is wel een zeer compleet exemplaar. ‘Het is bijna jammer dat er geen gat in de romp zit, want nu hebben we een steiger nodig om erin te komen.'
Het is bijna jammer dat er geen gat in de romp zit, want nu hebben we een steiger nodig om erin te komen
Het wrak is als één geheel bewaard gebleven, omdat het diep in het zand van de rivierbodem heeft gelegen. ‘Een van de theorieën is dat de kogge destijds opzettelijk is afgezonken om de loop van de IJssel te beïnvloeden – een vroege vorm van watermanagement. Maar in dat geval was het logisch het schip eerst helemaal leeg te halen en vervolgens vol te storten met puin, wat echter niet is gebeurd. Er zat onder meer een koepeloven van steen in, een unieke vondst.’
Een alternatieve theorie is dat de kogge na een aanvaring is gezonken. ‘Het achtersteven is omgeklapt, dus dat is zeker een mogelijkheid.’
3D-scan
Een halfjaar wordt de kogge met de sprinklerinstallatie zo nat mogelijk gehouden. ‘We zitten nu in de documentatiefase’, vertelt Koehler. ‘We onderzoeken onder meer de houtkwaliteit, omdat die bepaalt hoe het conserveringsproces gaat verlopen. Zoals het er nu naar uitziet, is de kwaliteit goed en is het hout hard genoeg om gecontroleerd te kunnen drogen. Eventuele zachtere delen besproeien we met de wasachtige substantie polyethyleenglycol, PEG. We hebben ook al kunnen bepalen dat het hout in 1399 is gekapt. Nader onderzoek gaat uitwijzen waar het hout vandaan komt.’
We hebben al kunnen bepalen dat het hout in 1399 is gekapt
Verder volgt er onder meer een bacteriologisch onderzoek en wordt er een 3D-scan van het schip gemaakt.
Voordat de drogingsfase start, vindt er ook nog een mini-opgraving plaats als de steiger er staat die toegang geeft tot het ruim van het schip. ‘Op de bodem ligt een laag sediment, waar bijvoorbeeld aardewerken voorwerpen in kunnen zitten.'
'Ook gaan we nog een aantal houten stukken terugplaatsen – een soort 3D-legpuzzel op ware grootte.’ Voordat het schip is gelicht, hebben duikers namelijk een aantal houten onderdelen verwijderd om het hijsgewicht te beperken. Die onderdelen liggen nu nog in een paar containers die op het terrein naast de conserveringshal staan. ‘Ook dat hout mag niet uitdrogen, dus het ligt onder water in de containers. Helaas zijn enkele containers lek. Het hout dat daarin ligt, hebben we geseald in plastic en besproeien we uit voorzorg twee keer per dag.’
Het is een 3D-legpuzzel op ware grootte
Kas
De droogfase begint eind 2016, begin 2017 en gaat naar schatting zo’n drie à vier jaar duren. ‘We brengen de luchtvochtigheid dan zeer geleidelijk terug van 90 % naar de normale waarde van 50 à 55 %.’
De hal is volgens een kasconstructie gebouwd, met een dak bestaande uit drie lagen folie dat computergestuurd is te openen. Vloerverwarming helpt de hal op de gewenste temperatuur te houden en een ventilator zorgt voor luchtcirculatie. ‘Het wordt een beetje spelen met de variabelen. Het belangrijkste is dat het drogen gecontroleerd plaatsvindt.’
Het belangrijkste is dat het drogen gecontroleerd plaatsvindt
Tijdens het droogproces mag niemand de hal betreden. Om bezoekers toch de gelegenheid te bieden de kogge te bekijken komt er aan de buitenkant van de hal een publiekssluis, die via drie grote ramen hoog in de wanden zicht geeft op het wrak in het conserveringsstation.
Kampen
Als de conservering over een aantal jaar is voltooid, is de kogge naar een permanente tentoonstellingslocatie over te brengen. Kampen heeft hiervoor belangstelling. ‘De ironie wil dat de kogge letterlijk voor de deur, op slechts 150 m afstand, van de Kamper Kogge is gevonden. Dat is een replica van een kogge, nagebouwd door een stichting, omdat er in Kampen geen eigen exemplaar was gevonden. Daarom heet dit wrak nu IJsselkogge; de naam Kamper Kogge was al vergeven.’
Gedurende de conservering is er een tentoonstelling over de IJsselkogge te zien in het naastgelegen Batavialand te Lelystad. Op termijn is ook de kogge via een publieksluis te bekijken.
Nieuwsbrief
Vond je dit een interessant artikel, abonneer je dan gratis op onze wekelijkse nieuwsbrief.
