Het Eise Eisinga Planetarium in Franeker staat sinds dinsdag op de Werelderfgoedlijst van Unesco. Wat maakt dit Friese monument zo bijzonder?
Wat is het nieuws?
Op dinsdagochtend 19 september besloot het Werelderfgoedcomité van UNESCO het Koninklijke Eise Eisinga Planetarium in Franeker tot werelderfgoed te verklaren, op de jaarlijkse vergadering in Riyad in Saoedie-Arabië. Het planetarium is van uitzonderlijke universele waarde, concludeerde het expertnetwerk ICOMOS (International Council on Monuments and Sites), dat de UNESCO over het accepteren van werelderfgoed adviseert. ‘Het illustreert duidelijk een bijzonder moment in de geschiedenis van de wetenschap en in het begrijpen van het heliocentrische model van het zonnestelsel.’
Wat maakt het Eise Eisinga Planetarium zo bijzonder?
Het Eise Eisinga Planetarium is het oudste planetarium ter wereld dat nog steeds werkt. Het bevindt zich op en in het plafond van de woonkamer van de Friese wolfabrikant en amateurastronoom Eise Eisinga (1744-1828) in Franeker. Die bouwde het zelf, samen met zijn vader, zijn broers en enkele professionele vaklieden, in de periode tussen 1774 en 1781. Op dat moment gold het als het grootste planetarium ter wereld.
Eisinga maakte een raderwerk van houten hoepels en schijven en ijzeren pinnen, dat wordt aangestuurd door één enkel slingeruurwerk. Hiermee zette hij acht hemellichamen in beweging: de zon, de aarde, de maan, en de planeten Mars, Venus, Mercurius, Jupiter en Saturnus. Dat waren destijds alle bekende planeten. Uranus werd in het jaar van de voltooiing ontdekt, maar om die planeet toe te voegen had het plafond groter moeten zijn.
Sinds de voltooiing toont het planetarium al 242 jaar lang op elk moment van de dag de realistische positie van deze hemellichamen aan het publiek. Tegenwoordig zijn dat zo’n zestigduizend bezoekers per jaar.
En die kijken nog altijd naar dat originele planetarium van toen?
Nee, niet helemaal. Om de status van werelderfgoed aan te vragen moest een dossier worden aangelegd, en uit het archiefonderzoek dat daarvoor is gedaan bleek dat er na de dood van Eisinga ingrijpende verbouwingen zijn geweest, zowel aan het huis als aan het raderwerk. Alleen de wand waarin zich de bedstee van de Eisinga’s zich bevindt en het plafond zijn nog authentiek.
Bij het aanpassen van het raderwerk, in de periode rond 1900, was het belangrijkste doel dat het zou blijven functioneren. Het belang van onderhoud aan het kunstwerk werd wel onderkend, maar de stelregel ‘behouden gaat voor vernieuwen’ was destijds nog niet algemeen geaccepteerd. Welke onderdelen van het mechaniek zijn vervangen is echter niet bekend, omdat de rapporten uit de tijd dat niet vermelden.
Wat was de aanleiding voor Eise Eisinga om het planetarium te bouwen?
Op 8 mei 1774 was er een zogeheten conjunctie (samenstand) van de maan, Mercurius, Venus, Mars en Jupiter – dat betekent dat ze vanuit het perspectief van de waarnemer lijken samen te vallen. Dat gaf aanleiding tot bijgeloof en angst voor het aanbreken van het einde der tijden. Eisinga, die een achtergrond in de wiskunde en sterrenkunde had, kon echter berekenen dat de conjunctie gewoon een gevolg was van de normale planeetbewegingen. Volgens de verhalen was dit voor hem de aanleiding een planetarium te bouwen. Zo kon hij de bewegingen van de planeten in het zonnestelsel aanschouwelijk maken.
Die bewegingen zelf zie je als publiek overigens nauwelijks, want het ronddraaien van de planeten gaat heel langzaam. Voor een versnelde versie van die bewegingen kun je terecht op de website van het museum. Ook voor de actuele stand van de planeten op het plafond trouwens.
Wat houdt de status Werelderfgoed precies in?
Werelderfgoed is cultureel of natuurlijk erfgoed dat van uitzonderlijke en universele waarde is voor de mensheid. Om dit erfgoed beter te kunnen beschermen is in 1972 het Werelderfgoedverdrag van UNESCO in werking getreden. Dit richt zich op de bescherming en het beheer van gebouwde monumenten, archeologische vindplaatsen, historische stadscentra en natuurgebieden.
Van Nederland staan er dertien monumenten op de lijst, waaronder het voormalige Zuiderzee-eiland Schokland, de grachtengordel van Amsterdam, de Waddenzee en sinds 2021 de Neder-Germaanse Limes (de overblijfselen van de noordgrens van he Romeinse Rijk). Zodra iets tot werelderfgoed is verklaard, is een land verplicht het goed te beheren en te behouden voor toekomstige generaties.
Openingsbeeld: Erik Zachte, via Wikimedia Commons, CC BY-SA 4.0
Bronnen:
* De website van het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium
* Vreeling, S.J.J., Eise Eisinga was hier: De afnemende authenticiteit van het Planetarium in Franeker rond 1900, Bulleting KNOB 121-2, 2022
* Bram van Duinen, Eise Eisinga was niet zo eenvoudig, NRC, 19-11-2021 (recensie van de biografie van Arjen Dijkstra)
Nieuwsbrief
Vond je dit een interessant artikel, abonneer je dan gratis op onze wekelijkse nieuwsbrief.